De periode van 1 juni t/m 30 november staat bekend als het Atlantisch orkaanseizoen. De meeste tropische cyclonen ontstaan echter gedurende de maand september. Dit jaar hadden we als belangrijkste orkanen Harvey (eind augustus), Irma (begin september) en Maria (tweede helft september). Harvey richtte veel schade aan in Texas; Irma en Maria daarentegen teisterden Sint Maarten, Puerto Rico en andere eilanden in het Caribisch gebied.
Door de recente (en terechte) media-aandacht voor deze rampen, werd ik getriggerd om research te gaan doen naar wat mensen beweegt om te blijven wonen (of zelfs te gáán wonen) in risicogebieden.
Meteen to the point? Klik hier om direct bij mijn bevindingen uit te komen.
Wil je eerst meer weten over de verschillende natuurrampen en de risicogebieden? Lees dan op je gemak het hele artikel.
Verschillende natuurrampen
Naast orkanen zijn er uiteraard nog vele andere denkbare natuurrampen. Films als Dante’s Peak uit 1997 (over een vulkaanuitbarsting op relatief kleine schaal in Colombia), Twister uit 1996 (over een groep stormjagers die het gevaar van tornado’s opzoekt in het kader van de wetenschap) en de film 2012 uit het jaar 2009 (gebaseerd op het 2012 fenomeen en vervuld van een scala aan natuurrampen als gevolg van een plotselinge klimaatverschuiving) maakten op mij grote indruk.
Uit de film 2012 herinner ik mij vooral de scène waarin Charlie Frost (gespeeld door Woody Harrelson) op een hoge berg zijn lot tegemoet gaat met een verwachtingsvolle dapperheid die ik maar al te goed begrijp. Als ik dan namelijk ooit een onnatuurlijke dood zou moeten sterven, laat het dan alsjeblieft gebeuren door een overweldigende razernij van de natuur. Dan is het laatste wat ik zie in elk geval iets ongrijpbaar prachtigs en puurs, hoe vernietigend en vreselijk dat tegelijkertijd ook is.
Natuurrampen als gevolg van exogene krachten
Exogene krachten zijn krachten die van buitenaf op de aarde inwerken, onder invloed van het weer en bijvoorbeeld plantengroei. Natuurrampen die als gevolg hiervan kunnen ontstaan, zijn onder andere de volgende:
- Tornado
- Orkaan
- Overstroming
- Meteoorinslag
- Zonnevlam
Die laatste twee zijn uiterst zeldzaam, maar de eerstgenoemde drie fenomenen komen wereldwijd helaas erg vaak voor.
Natuurrampen als gevolg van endogene krachten
Endogene krachten zijn krachten die van binnenuit de aarde vormen en dus ook kunnen vérvormen. De aarde bestaat bijvoorbeeld uit verschillende grote aardplaten, waarvan de grote breuklijnen voornamelijk in zee liggen, maar enkele doorkruisen ook een aantal landgrenzen.
Als gevolg van endogene krachten kunnen de volgende natuurrampen zich voordoen:
- Aardbeving of -verschuiving
- Modderstroom of lawine
- Tsunami
- Vulkaanuitbarsting
De risicogebieden voor natuurrampen
Zelfs in Nederland zijn we ondanks onze welvaart niet onherroepelijk veilig voor het geweld van de natuur, maar er zijn plekken waar verwoesting nog regelmatiger op de loer ligt. De daadwerkelijke impact van die verwoesting is uiteraard ook nog eens afhankelijk van onder andere bevolkingsdichtheid (hoe meer mensen, des te groter de impact) en welvaart (hoe rijker het land, des te beter zijn zij in staat voorzorgsmaatregelen te nemen tegen potentiële risico’s).
Europa
Veruit de meeste Europese aardbevingen van de afgelopen 200 jaar vonden plaats in Italië, Griekenland en Turkije. Daar loopt namelijk een grote breuklijn. De aanwezigheid van grote breuklijnen gaat over het algemeen gepaard met de aanwezigheid van actieve vulkanen, dus ook de kans op een vulkaanuitbarsting is het grootst in diezelfde drie landen.
Ook in Nederland vinden regelmatig aardbevingen plaats. Sinds 1843 is Nederland getroffen door maar liefst 46 aardbevingen met een kracht van 3 of hoger op de schaal van Richter. De zwaarste vond met 5,8 op de schaal van Richter plaats in 1992, bij Roermond.
Ons eigen Nederland loopt wel veruit het grootste risico in vergelijking met andere Europese landen als het gaat om overstromingen. RTL Nieuws wijdde er vorig jaar dit artikel aan. De reden waarom wij zo’n groot risico lopen is omdat een groot deel van ons land als enige onder de zeespiegel ligt.
Ook tornado’s komen in Europa vaker voor dan je misschien zou denken. De kracht van een tornado wordt bepaald door de schaal van Fujita, waarbij een F0 de minst heftige is en een F5 de meest heftige. In de laatste 50 jaar hebben er verschillende tornado’s huisgehouden op ons continent, waaronder in Italië, Duitsland, Frankrijk, Engeland en zelfs Nederland. De tornado’s in Europa zijn over het algemeen stuk minder catastrofaal dan in Amerika, in 2015 echter is Italië getroffen door een tornado met kracht F4.
Tsunami’s, die vooral kunnen ontstaan als gevolg van een zware aardbeving of aardverschuiving, klinken net als tornado’s een beetje als een ver-van-mijn-bed-show. Ik was dan ook aardig verbaasd over deze lijst met Europese tsunami’s die ontzettend ver in het verleden terug gaat. Ook hier zijn Italië en Griekenland het vaakst de dupe, maar ook Portugal, Spanje en Frankrijk lopen risico.
Voor orkanen waren we in Europa tot nu toe aardig veilig, het is echter niet ondenkbaar dat dit in de toekomst gaat veranderen als gevolg van de opwarming van de aarde.
Amerika
In Noord-, Midden- en Zuid-Amerika vind je erg veel vulkanen. (Kilauea, de vulkaan op Hawaii, is zelfs de meest actieve vulkaan op aarde.) Deze vulkanen zijn erg geliefd onder reizigers, maar het zal je maar net gebeuren dat ‘ie ineens “besluit” tot uitbarsting te komen waar je bij staat!
Zoals eerder benoemd, vind je vulkanen bij grote breuklijnen en in diezelfde gebieden vinden dan ook relatief veel aardbevingen plaats. In Amerika gaat het dan voornamelijk om het gebied dat onderdeel is van wat ook wel The Ring of Fire wordt genoemd; de westkust van Noord-Amerika (Canada, Californië, Oregon), Midden-Amerika (Mexico) en de westkust van Zuid-Amerika (Peru, Chili).
Zoals de westkust wordt geteisterd door aardbevingen en vulkanische activiteit, zo razen de orkanen juist met grote regelmaat door de zuidelijke en oostelijke staten van de Verenigde Staten. Denk aan Florida, North Carolina en South Carolina.
Tornado’s zijn ook geen uitzondering in de Verenigde Staten. Niet voor niets is er een gebied dat wordt aangeduid als Tornado Alley. Dit gebied bevindt zich in de oostelijke helft van de VS, maar een stuk verder landinwaarts dan het orkaangebied. (Niet gek natuurlijk; een belangrijk verschil tussen een orkaan en een tornado is immers dat een orkaan boven water ontstaat terwijl een tornado zich boven land ontwikkelt.)
In de Ring of Fire is niet alleen het risico op vulkaanuitbarstingen en aardbevingen het grootst, maar als gevolg daarvan ook het risico op tsunami’s. Al vind je deze ook (in mindere mate) mogelijk aan de oostkust van Amerika.
Azië
Vooral het Zuid-Oosten van Azië is erg kwetsbaar voor een keur aan verwoestende natuurrampen. Korea, Japan, China, de Filipijnen, noem maar op; ze worden regelmatig geteisterd door het vernietigende geweld van de natuur. Dit komt onder andere omdat zij, net als de westkust van Amerika, óók deel uitmaken van de eerder besproken Ring of Fire.
Het overgrote deel van de tien grootste natuurrampen van de afgelopen eeuw vonden zelfs plaats in dit deel van de wereld!
Natuurrampen en de mens
Het is sowieso veel te kort door de bocht om te stellen dat het puur een stelletje lefgozers is, die gigantische groep mensen die in één van de risicogebieden woont. Ik was er al van overtuigd dat er genoeg redenen zijn om er te gaan wonen óf op zijn minst om niet weg te gaan. Dat wilde ik echter graag kunnen onderbouwen. Dit is wat ik heb kunnen ontdekken!
Risicoperceptie
Risicoperceptie is de manier waarop je je risico’s inschat. De volgende aspecten beïnvloeden je risicoperceptie:
- We kennen allemaal wel die bewuste of onbewuste gedachte “mij overkomt dit niet, zoiets overkomt altijd een ander.” Ik durf dan ook met zekerheid te zeggen dat, op een bepaald moment in het verleden, vrijwel elk slachtoffer van welk incident dan ook een soortgelijke gedachte heeft gehad. Heel menselijk, die kop in ’t zand mentaliteit. We doen ’t allemaal in meer of mindere mate.
- Doordat de wetenschap steeds beter in staat is natuurfenomenen te voorspellen, plaatsen we hier steeds meer vertrouwen in. We gaan ervan uit dat we niet zomaar worden overvallen door een ramp, maar dat we altijd nog tijd hebben om ons voor te bereiden of weg te komen. Dit is echter lang niet altijd het geval!
- In de welvarende risicogebieden zijn de bouwvoorschriften dusdanig aangescherpt, dat gebouwen veel beter bestand zijn tegen het geweld van de natuur in gebieden waar natuurgeweld minder voor de hand liggend is (of waar de welvaart dit soort bouwvoorschriften niet toelaat). Nu ik erover nadenk, betekent dit zelfs misschien dat we meer risico lopen in de gebieden die als veiliger geclassificeerd worden. Daar zijn we immers minder goed voorbereid en door de geleidelijke klimaatverandering zou er ook een verschuiving kunnen komen van het risicogebied, nog voordat we er gedegen op voorbereid zijn!
- Religie kan ook onderdeel zijn van je risicoperceptie. Velen plaatsen hun leven en lot in de handen van de god of goden die zie vereren en/of dienen. Zij geloven dat zij hoe dan ook gaan wanneer hun tijd is gekomen en dat zij worden beschermd tegen onheil wanneer het hun tijd nog níet is. En als ze gaan, dan komen ze volgens hun geloof toch ergens waar het mooier is of in een volgend leven terecht.
Je opties
Soms heb je simpelweg geen keuze om je woonplaats te verlaten, omdat bijvoorbeeld de financiële middelen er niet zijn of je zorg draagt voor één of meerdere dierbaren die wegens gezondheidsredenen niet kunnen vertrekken.
Uit onderzoek blijkt in elk geval dat de minder bedeelden vaker in een gebied blijven wonen dat wordt getroffen door natuurrampen dan de rijkere bewoners. Dit maakt ’t ook een soort van vicieuze cirkel. De inkomensongelijkheid tussen risicogebieden en andere plekken wordt steeds groter, waardoor het ook steeds minder aantrekkelijk wordt voor rijkeren om hun intrek te nemen in de betreffende gebieden. De armere bevolking kan ook veel gemakkelijker in zo’n gebied een betaalbare woning vinden dan in een populairder, minder risicovol woongebied. Dit houdt tegelijkertijd in dat juist het verkopen van een woning in zo’n gebied veel minder opbrengt, waardoor verhuizen nóg lastiger wordt.
En helaas geldt: hoe armer je bent, des te minder mogelijkheden heb je om jezelf te beschermen tegen het geweld van de natuur. Denk bijvoorbeeld aan het verstevigen van je woning, het creëren van een gedegen schuilplaats, enzovoort. Dat maakt het ook des te treuriger.
(Er doen altijd veel verhalen de ronde over plunderingen na natuurrampen. Ik wilde daarom even verwijzen naar dit artikel van de Volkskrant, dat ik tegenkwam tijdens mijn research en waarin hoogleraar psychologie Tom Postmes van de Rijksuniversiteit Groningen zijn visie hierop met ons deelt.)
Een afweging
Net zoals je een inschatting maakt van de risico’s, maak je vervolgens ook een afweging tussen de voor- en nadelen van het (blijven) wonen in een bepaald gebied.
In mijn jeugd woonde ik in mijn dromen bijvoorbeeld jarenlang aan de rand van een exotisch eiland. Ik bezat een soort van glazen paleis, van waaruit ik continu de zee kon zien, horen en ruiken. Als ik dat kon betalen, nam ik het risico van een tsunami echt wel voor lief, denk ik.
Ergens aan het begin van mijn verhaal vertelde ik al over de scène van de film 2012, waar een met kippenvel bezaaide Charlie Frost op een berg zijn lot tegemoet schreeuwt. Hij was natuurlijk zo gek als een deur, maar in dit stukje identificeerde ik mezelf wel met hem. Dat zou pas een spectaculair einde zijn… nietwaar? Als het einde van de wereld (of mijn woonplaats) dan tóch komt, dan wil ik ’t zien ook!
Fight or flight?
In het geval van een reële dreiging kiest niet iedereen ervoor om zijn huis achter te laten tijdens een grootschalige evacuatie. Ook dit heeft mij wel vaker verwonderd, zonder er verder heel intensief bij stil te staan. Daarom ben ik daar nu ook even wat verder ingedoken.
Tijdens mijn research vond ik in eerste instantie dit artikel over verticale evacuatie, wat volgens calamiteitenmanager Bas Koolen een veel beter alternatief is in het geval van een overstroming in Nederland dan horizontale evacuatie uit het woongebied zelf. In dit artikel wordt ook beschreven dat er heel wat risico’s zijn aan grootschalige evacuatie. Denk maar eens aan verkeersongevallen door de extreme drukte op de weg als iedereen tegelijk weg wil, of het vervoeren van zieken waarvan de gezondheid zulk vervoer eigenlijk niet toelaat.
In de VS lopen overigens het hele jaar door campagnes om bewustheid onder de bevolking te stimuleren en hen te informeren over wat te doen in het geval van een ramp. Daarover vond ik in dit uitgebreide en interessante rapport meer informatie (vanaf pagina 12 van de PDF (pagina 20 van het rapport): risico- en crisiscommunicatie). Hier staat ook in dat in sommige gevallen verticale evacuatie een beter plan is dan horizontale.
Wanneer horizontale evacuatie wel door de overheid wordt geadviseerd, zijn er toch altijd mensen die besluiten te blijven waar ze zijn. Ondanks de voortdurende overheidscampagnes is gebleken dat burgers in onveilige gebieden hun eigen veiligheid overschatten. Dit terwijl burgers in veiligere gebieden hun veiligheid juist ónderschatten; in deze groep komt het dan ook vaker voor dat mensen al maken dat ze wegkomen nog vóórdat de overheid officieel adviseert te evacueren. (In totaal doet +- 15% van de mensen dit bij een dreigende ramp.)
De onjuiste veiligheidsperceptie is veruit de belangrijkste factor in de bepaling van individuele bewoners om wel of geen gehoor te geven aan het advies om te evacueren. Een kleine rol speelt ook nog het tijdstip van evacuatie (’s nachts zullen minder mensen hun huis verlaten dan overdag) en de kostenoverweging. Ook deze informatie is terug te vinden in het rapport waar ik eerder naar verwijs.
Conclusie: het leven is een risico op zich
Tijdens het schrijven van dit stuk realiseerde ik me persoonlijk ook een aantal dingen die ik natuurlijk allang wist, maar nog niet bewust in verband bracht met dit specifieke onderwerp. In de auto stappen (of überhaupt een voet op straat zetten) is ook een risico. Het risico op een auto-ongeluk is nog groter dan het risico dat je vliegtuig crasht. Laatst is zelfs iemand gewond geraakt terwijl ze in haar huis op de bank lag, omdat iemand met z’n auto keihard naar binnen reed. Je kunt ’t zo gek niet bedenken of ’t is potentieel gevaarlijk. Tegenwoordig is zelfs een bezoek aan een grote stad, een bezienswaardigheid of een evenement al een risico! Als je overal rekening mee moet gaan houden, kun je net zo goed al meteen onder de grond gaan liggen, zeg ik altijd…
Zelf woon ik trouwens op dit moment ook in een risicogebied: als de kerncentrale Tihange een ramp veroorzaakt, wordt mijn woonplaats ook genadeloos van de kaart geveegd. Geen haar op mijn hoofd echter die eraan denkt mijn geliefde Landgraaf te verlaten! (Behalve misschien voor een glazen paleis ergens aan de kust.)
Ofwel: het leven is een risico op zich. Die struisvogelmentaliteit is in sommige opzichten helemaal zo gek nog niet.
— Ik ben erg benieuwd of en hoe mensen die daadwerkelijk in bijvoorbeeld de Ring of Fire of de Tornado Alley verblijven, stilstaan bij dit reële risico! Ben jij of ken jij iemand die daar meer over kan vertellen? Laat dan van je horen in de reacties! —
